Һәр телнең үзенә генә хас үзенчәлекләре була. Шуңа күрә алынмалар, кабул ителгәндә, мәгънә ягыннан да, фонетик һәм грамматик яктан да үзгәреш кичерәләр. Мәсәлән, рус һәм татар телләрендәге авазлар арасында шактый зур аерма булганлыктан, рус сүзләре, татарчага кабул ителгәндә, иң беренче чиратта аваз ягыннан үзгәреш кичергәннәр. Алынмаларның үзгәрү дәрәҗәсе кайсы чорда һәм нинди юл белән кабул ителүгә бәйле. Борынгырак алынмалар фонетик яктан күбрәк үзгәрсәләр, соңрак кабул ителгән алынмалар нигездә үзгәрмәгән.

Сөйләм теле аша кергән алынмалар зуррак узгәрешләргә дучар булганнар. Язма тел аша кергәннәре кимрәк дәрәҗәдә үзгәргәннәр яисә бөтенләй үзгәрмәгәннәр. Борынгырак чорда сөйләм теле аша кереп, төрле узгәрешләр кичергән алынмаларга мондый сүзләрне кертергә мөмкин: жәл, шәл, эскәтер, кәбестә, каравам, пумала, сумала, салам, мунчала, фатир, мич, кесәл, ситсы, буразна, ызба, әбәт, чегән, пинжәк, эшләпә, бүрәнә, арыш, уҗым, камыт, өстәл.

Шулай итеп, килеп чыгышы ягыннан без өйрәнә торган телләрнең сүзлек составында түбәндәге охшаш Һәм үзанчәлекле билгеләр күзәтелә:

• бу телләрнең сүзлек составында төп өлешне аларның үз сүзләре тәшктл итә;
• ике телдә дә шактый гына күләмдә алынма сүзләр (Һинд-европа, гарәп-фарсы телләре аша кергән алынмалар) кулланыла;
• татар телендә рус алынмалары һәм рус теле аша кергән башка тел сүзләре зур урынны алып тора. Шулуквакытта рус телендәдә татар теле сүзләре бар. Әлбәттә, аларның саны татар телендәге рус алынмаларыннанкүпкәкимрәк.

 Икенче телләрдән алынган сүзләр алучы телнең сүзлек составында үзләренең элгәреге күренешләрен еш кына төгәленчә саклап тора алмыйлар. Алучы тел аларны үз законнарына җайлап үзләштерә: алынмалар күбесенчә фонетик һәм морфологик үзгәрешләргә дучар булалар. Ишетү юлы белән генә кереп үзләшкән сүзләр аеруча зур үзгәрешләргә очраучан була.

        Рус теленнән алынма сүзләрнең үзләштерелүе Бөек Октябрь социалистик революциясенә чаклы татар теленең  үз фонетикасы нигезендә кулланылып килде. Боларның да борынгырак катлавы, аеруча ишетү юлы белән үзләштергән өлеше, татар телендә тирән фонетик үзгәрешләр кичергән. Рус телендәге борозда сүзе буразна рәвешендә, бревно сүзе бүрәнә, стол сүзе өстәл, озим сүзе уҗым, очередь сүзе чират, солома сүзе салам рәвешендә үзләштерелгән.

        Рус теленнән алынма исем төркеменә кергәннәре хәзер, кагыйдә буларак, рус телендәге берлек санында һәм баш килеш формасында барлык элементлары белән алынсалар да, сөйләмдә контекст таләп иткәнчә төрләндерелергә кирәк булганда, татар теленең үз формаларына салыналар, хәтта рус телендә сан һәм килеш белән төрләнми торган сүзләр дә шушы законга буйсыналар: пальто-пальтолар, пальтоның, пальтосы һ.б.

        Сыйфат һәм рәвеш төркеменә кергән сүзләр исә, кагыйдә буларак, русча сыйфатлык һәм рәвешлек билгеләре ташланып, кыскартылган формада алыналар. Мәсәлән, рус телендә революционный, революционная, революционное, революционно шулай ук практический (ое, ая), практически формаларында кулланылган  сүзләр хәзерге татар әдәби телендә революцион, практик рәвешендә кулланыла.

        Шул рәвешчә, икенче телләрдән сүзләр алганда, татар теле ул сүзне һәрвакытта да элгәреге, ягъни туган телендәге, формасында ук үзләштерми, аларны ул теге яки бу дәрәҗәдә үз теле законнарына җайлаштыра, һәм алар шул процесста кайбер фонетик, морфологик үзгәрешләр кичерәләр.

        Рус телендә  дума сүзенең өч төрле мәгънәсе бар:1) уй, уйлану; 2) Украина халык җырларының бер төре; 3) закон чыгару яки идарә итү өчен сайланган вәкилләрдән торган җыелыш-буржуаз учреждение. Татар әдәби телендә дума сүзе шушы соңгы мәгънәсе белән генә кергән: дәүләт думасы, шәҺәр думасы һ.б.

        Рус теленең тулы сүзлегендә  речь  сүзенең 9 төрле мәгънәсе күрсәтелгән (“Толковый словарь русского языка”, 3том, 1354 бит). Татар әдәби теленә ул сүз барлык мәгънәләре белән түгел, бәлки берәр җыелышта билгеле бер темага телдән ясалган чыгыш-нотык мәгънәсе белән генә кергән.

        Җәбер сүзенең гарәп телендә 1) көчләү, ирексезләү, 2) сынганны, ватканны төзәтү, 3) тишелгәнне, ертылганны ямау, 4) ямаулык, 5) кимне тутыру, 6) математик фән        һ.б. мәгънәләре бар. Татар әдәби теленә бу сүз бары тик 1 нче һәм 6 нчы  мәгънәләре белән генә кергән (6 нчы мәгънәсендә ул бүгенге көндә алгебра рәвешендә кулланыла). Зәмһәрир сүзе татар теленә бары тик каты суык дигән мәгънәсе белән генә таныш.

        Алучы телдә алынмаларның мәгънәләре киңәергә, хәтта аларга бөтенләй икенче мәгънә салынырга да мөмкин. Мәсәлән, кальга - гарәпчә крепость мәгънәсендә татар телендә бу сүз гомумән шәһәр мәгънәсендә урнашкан. Фарсы телендә җомга көн  мәгънәсендәге азинә сүзе; иске, тузган мәгънәсендәге шахшы сүзләре татар теленә беренчесе атна рәвешендә, җиде көннән гыйбарәт вакыт үлчәве мәгънәсендә, ә икенчесе шакшы рәвешендә, начар, пычрак мәгънәсендә урнашкан. Шулай ук, төрек телендә түбән, түбәнге мәгънәсендәге ашагый сүзе татар теленә әшәке рәвешендә башка мәгънәдә кергән.

        Рус телендә исемнәр яки исемлек мәгънәсендәге имена сүзе татар теленең җирле диалектларында имана формасында һәм бөтенләй башка мәгънәдә - салым (налог) мәгънәсендә кулланышка кереп киткән (хәзер архаизм булып санала).

        Кайчакта икенче телдән алынган сүзнең алучы телдә икенче варианты килеп чыга. Оригинал алынма үзенең төп мәгънәсендә яки якынрак мәгънәдә, ә үзгәртелгән варианты исә икенче төрле, хәтта капма-каршы мәгънәдә кулланыла. Мәсәлән: кыйммәт-кыйбат, хәрам-әрәм, хикәя(т)- әкият һ.б.

 Татар теленә дә, рус телендә дә кулланылыш өлкәсе ягыннан сүзләр гомумхалык теле сүзләре һәм билгеле бер төркем, иҗтимагый катлам телендә, билгеле бер сөйләштә генә кулланылучы сүзләргә бүленәләр.

1. Гомумхалык теле сүзләре (лексика общеупотребительной сферы)

Нигездә барлык кешеләр өчен дә аңлаешлы, таныш, бөтен стильләрдә дә кулланыла торган төп сүзләр. Боларга-әти, әни(папа,мама), ипи(хлеб), су(вода), аяк(нога), кул(рука), йоклау(спать), яхшы(хорошо) һ.б. керә

2. Кулланылышы чикле сүзләр (лексика ограниченной сферы употребления)

   Татар телендә дә,рус телендә дә диалекталь лексика, ягъни аерым төбәк,сөйләмгә генә хас булган сүзләр (әлеге төр сүзләр татар телендә урта (Казан-татар),көнбатыш (мишәр)һәм көнчыгыш (себер-татар),ә рус телендә-төньяк,көньяк һәм урта рус диалектларына бүленәләр,һөнәрчелек лексикасы (рус телендә “профессионализмы”), ягъни аерым һөнәр ияләре генә куллана торган сүзләр (мәсәлән: табиблар лексикасы,химия белгечләрелексикасы һ.б)һәм арготик (жаргон)лексика (рус телендә-“жаргонизмы”),ягъни уртак максатлар белән бергә вакыт үткәрүче бер төркем кешеләр сөйләмендәге аерым сүзләр.

  Монда тагын шуны да билгеләп үтәргә кирәк:әлеге төркемнәргә керүче сүзләр арасында даими үзгәрешләр булып тора.Еш кына нигездә икенче төркемдәге сүзләр гомумхалык лексикасына күчеп тора.Бу- сүзлек составындагы туктаусыз үзгәрешләр баруын раслаучы күрсәткеч.

3. Актив  һәм пассив сүзләр

Кулланылыш активлыгына карап, ике телдә дә сүзләр актив һәм пассив лексикага бүленә. Көндәлек тормышта барлык кешеләр тарафыннан да кулланылучы, гадәти булып саналган, искергәнлек Һәм яңалык билгесе булмаган сүзләрне татар телендә дә, рус телендә дә  актив кулланыллыштагы сүзләр дип йөртәләр. Мәсәлән: су-вода, ипи-хлеб, тәрәзә-окно, өй-дом, ашау-кушать, йоклау-спать, матур-красивый (-ая, -ое)һ.б.      

Чагыштырыла торган телләрдә пассив лексикага телдә сирәк кулланыла торган я инде искергән, кирәге кимегән, я булмаса, киресенчә, гомумәдәби телдә сирәк кулланыла, әлеге телгә урнашып җитә алмаган сүзләр керә. Аларны искергән сүзләр һәм неологизмнар тәшкил итә.

        Искергән сүзләр үзләре тарихи сүзләр, ягъни халкыбыз тарихы белән бәйле сүзләр (мәсәлән: әмир, хан, чикмән, патшаҺ.б.) һәм архаизмнарга, ягъни ниндидер төшенчәнең, күренешнең элекке атамаларын белдерүче сүзләргә (мәсәлән: хәзерге “үлән” мәгънәсендә элек “ут”, “исем” мәгънәсендә - “ат” сүзе кулланылган һ.б.) бүлеп карала.

        Неологизмнар – теге яки бу телнең үз структурасы нигезендә билгеле бер калып, өлге буенча ясалган яңа сүзләр. Алар икетелдә дә берничә юл белән ясала:

• иске сүзләргә яңа мәгънә өстәү юлы белән ясалучы сүзләр –

сематик неологизмнар: «остаз» сүзе “галим” мәгънәсе белән бергә “киңәшче”, «яшьләрне тәрбияләүче» мәгънәләрендә дә кулланыла; “йомгак” сүзе «төргәк», «нәтиҗә» мәгънәләрендә дә кулланыла һ.б.;

• башка телләрдән кергән яңа сүзләр – лексик неологизмнар: супермаркет, офис, акционер, сервис Һ.б.;
• телнең үз морфологик чаралары ярдәмендә (башлыча кушымчалар ялгану юлы белән) ясалган яңа сүзләр – лексик-грамматик неологизмнар: баскетболчы, терлекче, тишкеч, замандаш һ.б.;
• галимнәр, шагыйрьләр һәм язучылар тарафыннан уйлап табыла торган яңа сүзләр: лавсан, моңстан иле (Зөлфәт), сөюнамә (Р.Гатауллин), мин-минизм (Г.Афзал) һ.б.

Килеп чыгышы ягыннан татар һәм рус телләренең сүзлек составын әлеге телләрнең үз сүзләре һәм алынмалар тәшкил итә.

  Хәзерге татар әдәби теленең сүзлек составы борынгы чордан ук яшәп килгән төрки халыкларның барысы өчен да уртак булган төрки тел сүзләре һәм нигездә гарәп-фарсы алынмаларыннан,шулай ук рус теленнән яки аның аша башка телләрдән кергән алынмалардан тора.

  Хәзерге рус әдәби теленең сүзлек составы исә шулай ук бик борынгыдан яшәп килгән рус теленең үз сүзләре (исконно русская лексика) һәм башка телләрдән, нигездә грек (мәсәлән: баня, котёл, математика, философия, история, грамматика, стихи, комедия һ.б), латин (мәсәлән: агроном, академия, экзамен, экскурсия  һ.б), инглиз (мәсәлән: трамвай, митинг һ.б) һ.б. телләрдән кергән алынмалардан (заимствования) тора.

  Барлык төрки телләрдә дә кулланылучы гомумтөрки сүзләр берничә төркемгә бүлеп каралалар:

  1. эш, хәрәкәтне белдерүче сүзләр (мәсәлән: бару, аңлау, ишетү, яшәү, йоклау һ.б);

  2. тормыш - көнкүреш, хезмәт төшенчәләрен белдерүчеләр (мәсәлән: аш, азык, он, алтын, тимер, ил, ияр һ.б);

  3.кардәшлек атамалары (мәсәлән: бабай, ата, ана, апа, хатын, ага һ.б);

  4.кешенең тән төзелешенә караучы сүзләр(мәсәлән: баш, кул, авыз, колак, күз, маңгай, теш, чәч, муен һ.б);

  5.табигать күренешләрен белдерүче сүзләр (мәсәлән: ай, кояш, күк, җил, җир һ.б);

  6.үсемлек исемнәрен белдерүче сүзләр(мәсәлән: агач, каен һ.б);

  7.кош-корт, җәнлек, бөҗәк, хайван исемнәре (мәсәлән: бөркет, кош, бүре, аю, ат, эт һ.б);

  8.абстракт төшенчәләрне белдерүчеләр (мәсәлән: көч, исәнлек, изгелек һ.б);

  9.урын һәм вакыт төшенчәсен белдерүчеләр(мәсәлән: ал, арт, ара, урта, көн, төн, ел һ.б);

  10. әйбернең исәбен белдерүчеләр(мәсәлән: бер, ике, ун, егерме, йөз, мең һ.б);

  11.әйбернең билге үзенчәлеген белдерүчеләр (мәсәлән: каты, иске, ачы, ак, сары, кара һ.б);

  12.алмашлыклар(мәсәлән: син, мин,ул,без, сез, алар, үз һ.б)

Төрле халыклар һәм дәүләтләр белән аралашу нәтиҗәсе буларак,телебезгә күп кенә алынма сүзләр килеп кергән. Аларны берничә төркемгә бүлеп карарга була:

1.1. Гарәп-фарсы алынмалары

  Гарәп һәм фарсы телләре аша кергән сүзләр.Хәзер дә телебездә бик зур урын алып тора. Борынгырак чорда,бигрәк тә ХVII- ХVIII      гасырларда,алар тагын да күбрәк кулланылганнар. Алар телебезгә,нигездә,ислам дине белән бәйле рәвештә кабулителгән.Бу төр алынмаларның саны бик күп,мәсәлән:дога,мулла,мәктәп,мөгаллим,мәгълүмат,нәшрият,сәясәт,җәмгыять,гаилә,ихтыяж,кайммәт,мәхәббәт,сәламәт, алмаз, якут һ.б..

Алынмалар телебездә ныклап урнашып калганнар, татарлашканнар, яңа сүзләр ясау өчен нигез булып хезмәт итә башлаганнар. Әйтик, гарәп теленнән кергән тәртип, ватан, хат, рәсем, сабыр, сер, сәгать, китап,сәлам, алгебра, бәхәс, җавап, җөмлә, мисал, дөнья, мәгънә, фикер, гади, галим, магазин, мәҗлес, гадәт кебек сүзләрнең алынма икәне яшь буынга хәзер бөтенләй сизелми.

 Фарсы теленнән кергән сәүдә, сәүдәгәр, шәһәр, бәхет, бичара, пөхтә, рәвеш, каһарман, начар, гәүһәр,һөнәр кебек сүләр дә телебезнең үз сүзлек байлыгына әйләнеп киткән.

1.2. Рус алынмалары

  Рус теленнән кергән сүзләр.Ә.М.Ахунҗанов раславынча,аларның телебезгә үтеп керү этплары түбәндәгечә билгеләнә:

- IХ - ХVI йөзләр (Казан ханлыгы Россиягә буйсындырылганчы борынгы чор):арыш ,буразна,  кәбестә ,салам, кәҗә һ.б);

- ХVI-ХVIII йөзләр;

- ХVIII йөз ахыры –ХIХ йөз ахыры;

- ХIХ йөз ахыры –ХХ йөз башы;

-Октябрь инкыйлабыннан соңгы чор.

ХVI гасырдан башлап телебезгә кергән кайбер сүзләр,мәсәлән:бояр, марҗа, пошлина, манифест, старшина, завод һ.б.;

1.3. Интернациональ лексика

   Югарыда әйтелгән телләрдән кала, башка телләрдән (мәсәлән: немец, инглиз, француз, испан, итльян һ.б)кергән сүзләр. Алар татар теленә нигездә рус теле аша килеп кергәннәр һәм түбәндәгечә төркемләнәләр:

• Латин сүзләре, мәсәлән: факультет, декан, доктор, доцент, аспирант, университет, академия,  республика, коституция, радио, авиация, ветеран, кредит, ревизия һ.б.;
• Грек теле сүзләре, мәсәлән: филология, морфология, орфография, педагогика,  логика,  магнит, электр, планета, демократия, монархия, музей, симфония, поэма, диалог, поликлиника, диагноз, программа, стадион, пирамила һ.б.;
• француз теле сүзләре, мәсәлән: паспорт, партия, декрет, ансамбль, пьеса, пейзаж, сюжет, маршал, гарнизон, бассейн, девиз, тираж, тонна һ.б.;
• немец теле сүзләре, мәсәлән: парламент, абзац, гастроль,  штамп һ.б.;
• инглиз теле сүзләре, мәсәлән: баскетбол, футбол, чемпион, спорт, фильм, старт, финиш һ.б.;
• итальян теле сүзләре, мәсәлән: мандолина, ария, барокко, либретто һ.б.;
• испан теле аша керүче сүзләр, мәсәлән: томат, какао, серенада һ.б.

 Һәрбер телнең үзенә генә хас үзенчәлекләре булганга күрә,алынмалар кабул ителгәндә,алар еш кына төрле үзгәрешләр кичерәләр.Алынмаларның үзгәреш дәрәҗәсе кайсы чорда һәм ничек кабул ителүгә нык бәйле.Әйтик,телебезгә элегрәк һәм сөйләм теле аша килеп кергән алынмалар,язма тел аша кергән сүзләр белән чагыштырганда,бик зур үзгәрешләргә дучар булганнар.Аларның күбесе татар теленең артикуляцион үзенчәлекләренә җайлашканнар: сингармонизм законына буйсынган (мәсәлән: пинҗәк, әбәт һ.б), ике тартык янәшә килгән урынга сузык аваз өстәлгән (мәсәлән: эшләпә, эскәтер, бүрәнәһ.б) һ.б. Соңгы еллардагы алынмалар татар теленә үзгәртелмичә дип әйтерлек кабул ителә (мәсәлән: ваучер, биржа һ.б).

Лексикология(грекча Lexikos -“сүз”, logos-“өйрәтмә”,”уку”) - ул тел белеменең сүзлек составын өйрәнүче бүлеге.Ә лексика сүзе теге яки бу телнең сүзлек составын, җирле сөйләшләрдәге сүзләр җыелмасын, әдәби әсәрнең сүзлек составын атау өчен кулланыла.

  Татар теле белемендә дә, рус теле белемендә дә лексикология тел берәмлеге буларак сүзләрне төрле аспектларда өйрәнә, мәсәлән: лексик мәгънәсен, килеп чыгышын,  кулланылыш функциясен һ.б

  Ике телнең лексикологиясе дә, телебезнең башка тармаклары белән чагыштырганда, шактый тирән дәрәҗәдә өйрәнелгән. Татар теле белемендә бу өлкәдә аеруча нәтиҗәле эшләгән галимнәрдән түбәндәгеләрнең исемнәрен атарга мөмкин: Г.Алпаров, Ә.М.Ахунҗанов,Г.Х. Ахунҗанов,  Г.Х.Әхәтов, Л.К.Бәйрәмова, Җ.Вәлиди, Ф.Ә.Ганиев, Ф.Г. Гарипова, Н.Исәнбәт, К.Насыйри, И.М.Низамов, Д.Б.Рамазанова, Ш.Рамазанов, К.С.Сабиров, Г.Ф.Саттаров, Ф.С.Сафиуллина, В.Х.Хаков, Ш.С.Ханбикова, Р.А.Юсупов һ.б

  Ике тел лексикологиясендә дә сүзләр түбәндәге тармакларга бүлеп өйрәнелә:

  - семасиология сүзнең мәгънәсен, мәгънә үзгәрешләрен өйрәнә;

  - этимология сүзләрнең килеп чыгу тарихын өйрәнә;

  - фразеология бер мәгънә белдерүдә ныгып калган тотрыклы сүзләр тезмәсен өйрәнә;

  - лексикография сүзләрне җыю,туплау һәм сүзлекләр төзү белән шөгыльләнә;

  - ономастика барлык төр ялгызлык исемнәрне өйрәнә.Аның үз эчендә төрле тармакчыклары бар: топонимика(географик берәмлекләр), гидронимика (су чыганаклары атамалары), зоонимика (хайван атамалары), ойконимика (торак пункт атамалары) һ.б

Алынма – чит телләрдән кергән сүзләр дигәнне аңлата.Мәгълүм ки, барлык телләрнең дә үсеш тарихы башка телләрдән сүзләр алу шикелле объектив күренеш белән нык бәйләнгән. Бу күренеш татар һәм рус әдәби теле тарихына да карый.